ÇALIŞMA SÜRESİ KAVRAMI
İşçinin iş sözleşmesi uyarınca yükümlü olduğu işi ifa için işverenin emrine girdiği andan çıktığı ana kadar devam eden süre iş süresidir. İş süresi sadece işçinin bizzat işi yaptığı süreyi değil, iş süresinden sayılan halleri de kapsar.[1] İş süresinden sayılan haller 4857 Sayılı İş Kanunu’nun 66. Maddesinde belirtilmiştir. Buna göre;
- Madenlerde, taşocaklarında yahut her ne şekilde olursa olsun yeraltında veya su altında çalışılacak işlerde işçilerin kuyulara, dehlizlere veya asıl çalışma yerlerine inmeleri veya girmeleri ve bu yerlerden çıkmaları için gereken süreler.
- İşçilerin işveren tarafından işyerlerinden başka bir yerde çalıştırılmak üzere gönderilmeleri halinde yolda geçen süreler.
- İşçinin işinde ve her an iş görmeye hazır bir halde bulunmakla beraber çalıştırılmaksızın ve çıkacak işi bekleyerek boş geçirdiği süreler.
- İşçinin işveren tarafından başka bir yere gönderilmesi veya işveren evinde veya bürosunda yahut işverenle ilgili herhangi bir yerde meşgul edilmesi suretiyle asıl işini yapmaksızın geçirdiği süreler.
- Çocuk emziren kadın işçilerin çocuklarına süt vermeleri için belirtilecek süreler.
- Demiryolları, karayolları ve köprülerin yapılması, korunması ya da onarım ve tadili gibi, işçilerin yerleşim yerlerinden uzak bir mesafede bulunan işyerlerine hep birlikte getirilip götürülmeleri gereken her türlü işlerde bunların toplu ve düzenli bir şekilde götürülüp getirilmeleri esnasında geçen süreler.
İş süresinden sayılır.
İşin niteliğinden doğmayıp da işveren tarafından sırf sosyal yardım amacıyla işyerine götürülüp getirilme esnasında araçlarda geçen süre çalışma süresinden sayılmaz.
ÇALIŞMA SÜRESİNİN BELİRLENMESİ
İş kanununa göre çalışma süresi, haftalık çalışma süresi olarak belirlenir. Diğer bir deyişle günlük çalışma süreleri değil haftalık çalışma süresi esas alınır. Fazla süreli çalışma ve fazla çalışmadan söz edilebilmesi için haftalık çalışma süresinin üzerinde bir çalışmanın gerçekleşmesi zorunludur. Bunun tezahürü olarak örneğin işçinin bir günde normal günlük çalışma mesaisinden fazla çalışması durumunda, çalışma süresi kanunda belirtilen haftalık çalışma süresini geçmezse fazla süreli çalışmadan veya fazla çalışmadan bahsedilemeyecektir.
HAFTALIK ÇALIŞMA SÜRESİ
İş Kanunu’nun 63. maddesine göre genel olarak haftalık çalışma süresi en çok 45 saattir. Bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanacağı gibi haftanın çalışılan günlerine dağıtılarak da uygulanabilir. Ancak bu şekilde uygulamada çalışma süresi günlük 11 saati ve haftalık 45 saati geçemez.
İşçinin ücretinde indirim yapılmaması şartı ile haftalık 45 saatlik süre indirilebilir.
Haftalık Çalışma Süresi Sabit Bir Süre Değildir
Şöyle ki tarafların anlaşması durumunda değişik haftalık çalışma süreleri kararlaştırılması mümkündür. Örneğin bir hafta çalışma süresi 35 saat olurken diğer hafta çalışma süresi 60 saat olabilecektir. Ancak bunun için denkleştirme süresi kararlaştırılmalı ve bu sürede çalışma haftalarının ortalaması 45 saati geçmemelidir. Haftalık çalışma süresinin, ortalama çalışma saatinin belirleneceği denkleştirme süresi ile tespit edildiği durumlarda, denkleştirme süresi en çok iki aydır. Toplu iş sözleşmesiyle bu denkleştirme süresi dört aya kadar uzatılabilir.[2]
Yer Altı Maden İşçilerinin Çalışma Süreleri
Yer altı maden işçilerinin yer altı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresi günde en çok yedi buçuk saat, haftada ise en çok otuz yedi buçuk saattir. (İş Kanunu m.63/1)
Turizm Sektöründe Çalışma Süreleri
Turizm sektöründe dört aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz; denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile altı aya kadar artırılabilir. (İş Kanunu m.63/2)
GÜNLÜK ÇALIŞMA SÜRESİ
Haftalık 45 saatlik çalışma süresi haftanın çeşitli günlerine dağıtılabilir. Ancak günlük çalışma süresi fazla çalışma da dahil 11 saati aşamaz. Bu şekilde günlük çalışma süresi iki şekilde kararlaştırılabilir;
- Haftalık çalışma süresi günlere eşit olarak bölünerek uygulanabilir. Bu durumda haftada altı gün çalışılan işlerde günlük çalışma süresi 7,5 saattir. Haftanın beş günü çalışılan yerde ise günlük çalışma süresi 9 saat olacaktır.
- Tarafların anlaşması ile çalışma süresi haftanın günlerine değişik şekilde dağıtılabilir. Bu dağılımda günlük çalışma süresinin 11 saati aşamayacağını tekrar hatırlatalım.
Gece çalışmaları (20:00-06:00) günde 7.5 saati geçemez. Bunun yanında ağır ve tehlikeli işlerde, yer altı, sualtı işlerinde ve 18 yaşını bitirmemiş çocuk işçilerin çalışmalarında günlük çalışma süresi 7.5 saati geçemez. Yeraltı ve sualtı çalışmalarında derinliğe ve karşılaşılan basınca göre bu süre daha da kısalmaktadır.[3]
TELAFİ ÇALIŞMASI
Zorunlu nedenlerle işin durması, ulusal bayram ve genel tatillerden önce veya sonra işyerinin tatil edilmesi veya benzer nedenlerle işyerinde normal çalışma sürelerinin önemli ölçüde altında çalışılması veya tamamen tatil edilmesi ya da işçinin talebi ile kendisine izin verilmesi hallerinde, işveren dört ay içinde çalışılmayan süreler için telafi çalışması yaptırabilir. Cumhurbaşkanı bu süreyi iki katına kadar artırmaya yetkilidir. Bu çalışmalar fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sayılmaz. (İş Kanunu m.64/1)
Telafi çalışmaları, günlük en çok çalışma süresini aşmamak koşulu ile günde üç saatten fazla olamaz. Tatil günlerinde telafi çalışması yaptırılamaz. (İş Kanunu m.64/2)
FAZLA ÇALIŞMA
Haftalık çalışma sürelerinin üzerinde (45 saat) yapılan çalışma fazla çalışmadır. Fazla çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için bu onay aranmaz. (İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği m.9/1)
Fazla çalışma ihtiyacı olan işverence bu onay iş sözleşmesinin yapılması esnasında ya da bu ihtiyaç ortaya çıktığında alınır ve işçi özlük dosyasında saklanır. Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapmak istemeyen işçi verdiği onayı otuz gün önceden işverene yazılı olarak bildirimde bulunmak kaydıyla geri alabilir. (İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği m.9/2)
İşçinin bir günde fazla çalışma dahil çalışabileceği süre 11 saati geçemez. Ayrıca işçi yılda 270 saat fazla çalışma yapabilecektir.
Zorunlu Fazla Çalışma
Elektrik arızası, hammadde boşaltımı, kurtarma hizmetleri gibi acil durumlarda yapılan fazla çalışmadır. İşçinin rızası aranmaz. İşçinin bu çalışmaya katılmaması sadakat yükümlülüğüne aykırılık teşkil eder. Günlük 11 saat fazla çalışma sınırı da yoktur. Fazla çalışma arıza giderilinceye kadar, hammadde boşaltılıncaya kadar, arama ve kurtarma başarılıncaya kadar sürebilir. Ancak bir sonraki günlük çalışma için en az 8 saat dinlenme süresi verilmesi gerekmektedir. Bu yapılan fazla çalışma 270 saat sınırına dahil edilir.[4]
FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ
Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. (İK m.41/2)
İş kanunumuzda fazla çalışma ücretinin, işçinin talep etmesi halinde ücretli serbest zaman olarak kullandırılmasıyla da ödenebileceği kabul edilmiştir. Buna göre fazla çalışma yapan işçi isterse, bu çalışma karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.
FAZLA SÜRELİ ÇALIŞMA VE ÜCRETİ
Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır.
Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir.
Fazla çalışmada olduğu gibi fazla süreli çalışmalarda da işçinin talep etmesi halinde bu çalışma karşılığı zamlı ücret yerine fazla süreli çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.
[1] Aydın Başbuğ, Mehtap Yücel Bodur, İş Hukuku, 5. Baskı (Ekim 2018), 161
[2] Başbuğ, Bodur, iş hukuku, 162
[3] Başbuğ, Bodur, iş hukuku, 164
[4] Başbuğ, Bodur, iş hukuku, 172