Genel Olarak Kambiyo Senetleri

Kambiyo senetleri Türk Ticaret Kanununda kıymetli evraka ilişkin olarak ayrılan üçüncü kitabın dördüncü kısmında düzenlenmiştir. Kambiyo senetleri kıymetli evrakın bir bölümünü oluşturmaktadır[1]. Bunlar poliçe, bono ve çektir.

Poliçe, üçlü bir ilişkidir. Buna havale ilişkisi denilmektedir. Poliçe düzenleyen tarafından ödeyecek olan kişi (muhatap) üzerine düzenlenir ve kime ya da kimin emrine ödenecek ise ona (lehtar) verilir[3]. Bono ya da emre yazılı senet [4]ikili bir ilişkidir. Bono düzenleyen tarafından düzenlenerek kime ya da kimin emrine ödenecek ise ona verilir. Burada düzenleyen lehtara karşı borç tanımasında bulunmaktadır. Çek[5] ise üçlü bir ilişkidir. Çek düzenleyen tarafından ödeyecek kişinin üzerine düzenlenir ve lehtara verilir. Çekte muhatap daima bir bankadır[6].

Kambiyo senetleri kıymetli evrakın bir bölümünü oluşturmaktadır ve kıymetli evrak içinde kambiyo senetleri önemli bir yer iştigal etmektedir[7], kıymetli evrak olduklarını için kıymetli evrakın özellikleri kambiyo senetlerinde de geçerli olacaktır. Bu hususa ilişkin yazımızı okuyabilirsiniz.

Kambiyo Senetlerinin Ortak Özellikleri

  • Kanunen emre yazılı senetlerdir
  • Kredi ve ödeme aracıdırlar
  • İbraz senetleridir
  • Şekle bağlılık esastır
  • Müteselsil sorumluluk ilkesi geçerlidir
  • Kurucu senetlerdir
  • İmzaların ve beyanların bağımsızlığı ilkesi geçerlidir
  • Özel hükümlere tabidir
  • Kamu güvenine sahip senetlerdir
  • Uluslararası nitelikte senetlerdir ve
  • Son olarak çalışmamızda ayrıntılı olarak irdeleyeceğimiz soyutluk ilkesine haizdir.

Kambiyo Senetlerinde Soyutluk Kavramı

Kıymetli evrakta soyutluk genelde senette yer alan taahhüdün hukuki sebebinin açıklanması ya da açıklanmaması yüzünden gündeme gelmektedir. Taahhüdün mutlaka bir nedeni vardır; ancak bu neden senette gösterilmemiştir. Kıymetli evrakta yer alan taahhüdün varlığı kapsamı ve içeriği bakımından sadece senet belirleyicidir[8]. Kambiyo senetleri düzenlemeleri ile birlikte alt ilişkiden ayrı yeni bir hak doğururlar. Ortaya çıkan bu hak yeni bir ilişki anlamına geldiğinden kendisinin düzenlenmesine neden olan alt ilişkiden bağımsız yani ayrı kabul edilir.

Dolayısıyla alt ilişkiden kaynaklanan sakatlıklar veya hükümsüzlükler kambiyo ilişkisini etkilemez. Alt ilişki herhangi bir sebeple geçersiz olsa bile kambiyo ilişkisi geçerli sayılır. İşte kambiyo senetlerinin düzenlenmelerine neden olan olaydaki sakatlıklardan etkilenmemesine esasen soyutluk ilkesidir[9]. Kambiyo senetleri soyut kıymetli evrakın tipik örneğini teşkil eder [10]. Poliçe ve çek belirli bir meblağın kayıtsız şartsız havalesini, bono belirli bir meblağı kayıtsız şartsız ödeme vaadini içerir ve bu itibarla anılan senetlerde temel ilişkiyi gösteren kayıtlara yer verilemez. Aksi halde senet kambiyo senedi vasfı taşımaz[11].

Soyutluk İlkesinin Ayrımları

Soyutlu Kıymetli Evrakta,

- Temel ilişkiyi, hukuki sebebi gösteren kayıtlar konulamaz. Bu nedenle soyut kıymetli evrakın içerdiği hak hiçbir kategoriye dahil olmayıp, tipsizdir[12].

- Alacaklı temel ilişkinin varlık ve geçerliliğini kanıtlamak zorunda kalmaksızın, sadece senede dayanarak ifa talep edebilir. Temel ilişkinin geçerli olmadığını ispat yükü borçludadır[13]

- Soyut kıymetli evraka bağlı hak temel ilişkiden bağımsız olarak üçüncü kişiye devredilebilir[14].

Kıymetli evrakın bazı türleri sebebe bağlıdır. Bu senetler temel ilişkiden bütünüyle bağımsız değildir. Örneğin konişmento navlun sözleşmesinden bağımsız olmakla birlikte, senedin içerdiği hak yükleme olgusu ile ilişkili olduğundan sebebe bağlıdır[15].

Belirli bir meblağın kayıtsız ve şartsız havalesi poliçe ve çekin, belirli bir meblağı kayıtsız ve şartsız ödeme vaadi bononun zorunlu unsurudur (TTK 671/1-b, 776/1-b, 780/1-b). Kambiyo senetleri sıkı şekil şartlarına tabidir. Bu itibarla kambiyo senetlerine temel ilişkiyi gösteren kayıtlar yazılamaz. Aksi halde senet kambiyo senedi vasfını kazanamaz. Temel ilişkiyi gösteren kayıt yazılamadığından kambiyo senedinin içerdiği hak hiçbir kategoriye dahil olmayıp, tipsizdir. Alacaklı temel ilişkinin varlık ve geçerliliğini kanıtlamak zorunda kalmaksızın sadece senede dayanarak ifa talep edebilir. Temel ilişkinin geçerli olmadığını ispat yükü borçludadır. Kambiyo senedine bağlı hak temel ilişkiden bağımsız olarak devredilebilir[16].

ÜLGEN[17], Kambiyo senetlerinin özelliklerinden biri olan bu soyutluk kavramının ikili bir ayrımla açıklanmaktadır. Biz de çalışmamızda soyutluk ilkesini ikili bir ayrım ile açıklayacağız.

Biçimsel Soyutluk

Senette, taahhüdün sebebi gözükmez gösterilmez. Bu senetlerde daha sonra görüleceği üzere; senedin düzenlemesine neden olan bir temel ilişki mutlaka vardır. Fakat kambiyo senedinde bu bakımdan bir açıklama yapılamaz[18]. Bir diğer anlatımla kambiyo senedi temel ilişkiye bağlı tutulamaz temel ilişki ile nitelendirilemez[19]. Aksi davranış yani taahhüdün temel ilişki ile ilişkilendirilmesi senedin taahhüdünün geçerliliğini etkiler ve hükümsüz sayılması sonucunu doğurur bu emredici bir düzenlemedir[20].

Kambiyo senedinin düzenlenmesi bakımından olduğu gibi bir kambiyo senedi üzerinde daha sonra yapılan veya yapılabilecek olan işlemler bakımından da durum böyledir Bu son işaret edilen husus bakımından yaptırım; genel olarak senedin değil sadece o taahhüdün hükümsüzlüğüdür[21]. Kambiyo senedinde hamil; talebini sadece senede dayandırabilir; yoksa kambiyo senedinin nedenini kanıtlamak zorunda değildir[22].

Durumu bir örnekle açıklamak gerekirse; Ahmet, arkadaşı Mehmet’ten ödünç olarak 5.000,00- TL almış, bunun için bono düzenlemiş ve Mehmet'e teslim etmiştir. Burada borçlanılan edim bonoda açıkça yer almamaktadır. Bu durumda Mehmet'in alacağını almak için Ahmet'e dava açması durumunda, alacağın kapsamı karine olarak kabul edilecektir. Ahmet, borcu olmadığını kendisi kanıtlamak zorundadır. Oysa TMK m.6 gereği ¨…Kanunda aksine bir hüküm bulunmadıkça, taraflardan her biri, hakkını dayandırdığı olguların varlığını ispatla yükümlüdür ¨ şeklindedir. Yani aslında örnek olayda da Mehmet alacağını kanıtlamakla yükümlü ilken kambiyo senetlerinde var olan biçimsel soyutluk ilkesi gereği borçlu olan Ahmet borcunu kanıtlamakla yükümlü olur. Yani biçimsel soyutluk kendisini ispat yükünün yer değiştirmesi şeklinde gösterecektir[23].

Maddi Soyutluk

Hamilin kambiyo senedine dayanması halinde alacağının hukuki nedeninin kanıtlamak zorunda olmaması tam aksine borçlunun böyle bir alacağın var olmadığı kanıtlamak yükü altında bulunması yani ispat soyutluğundan farklı olarak; kambiyo senedinin ciro ve zilyetliğin geçirilmesi ile iyiniyetli bir üçüncü kişiye devredilmesi halinde bu kişinin kambiyo senedi aracılığı ile elde ettiği talep hakkı bakımından maddi soyutluk söz konusu olacaktır[24].

İyi niyetli bir kişinin eline bu hakkın geçmesi ihtimali ile maddi soyutluk kavramı başlayacaktır, kişisel defiler senedi devralan iyiniyetli üçüncü kişilere karşı ileri sürülememesi hali olarak devam edecektir. İspat soyutluğu ispat yükümünün yer değiştirmesi sonucu doğuruyor ise maddi soyutluk da kişisel defilerin senedi iyi niyetle devralan üçüncü kişilere karşı ileri sürülebilmesini engeller çünkü üçüncü kişinin elde ettiği talep hakkı soyuttur[25].

Yukarıda Ahmet ile Mehmet arasında verdiğimiz örneği tekrar ele aldığımızda; Mehmet’in kendisine teslim edilen bonoyu iyiniyetli üçüncü kişi olan Hüseyin’e ciro ettiğini ve zilyetliğini devrettiğini varsaymamız ihtimalinde borçlu Ahmet kendisi ile Mehmet arasındaki temel ilişkiden doğan defileri Hüseyin’e karşı ileri süremeyecektir; fakat sözleşmenin ihlali ya da haksız fiil nedeniyle alacaklıya karşı tazminat hakkı saklıdır.

Senedi devralan soyut bir hak iktisap etmiş olması; borçlu tarafından senedi devralmış olan hamile karşı borçlu ile senedi devreden arasındaki temel ilişkiden kaynaklananlar dışında kişisel defi kavramına giren taraflar arasındaki özel bir anlaşmadan doğan ve yine taraflar arasındaki temel ilişki dışındaki bir ilişkiden kaynaklanan defilerin de ileri sürülmesini engeller. Kişisel defilerin senedi devralan kişinin bilerek borçlu zararına hareket etmiş olması halinde kendisine karşı ileri sürülebileceği görülecektir[26].

Nama yazılı senetler alacağın devri yolu ile devredildiği için borçlunun nama yazılı bir senedi devreden kişiye karşı olan kişisel defilerini bu senedi iktisap eden kişiye karşı da ileri sürülebileceği açıktır. Bu nedenle kambiyo senetlerinin nama düzenlenmiş olması halinde soyutluk ilkesi sadece ispat soyutluğu olarak karşımıza çıkacaktır[27].

Dipnotlar

[1] ÜLGEN Hüseyin/HELVACI Mehmet (KENDİGELEN, Abuzer/ KAYA, Arslan), Kıymetli Evrak Hukuku, İstanbul, 2013, s.92.

[3] ÜLGEN, s. 85.

[6] ÜLGEN, s.85.

[7] ÜLGEN, s. 92.

[8] ÜLGEN, s. 92.

[10] Yarg. 19 HD, 31.01.2012, 2011/7113, 2012/1198 “Kural olarak kambiyo senetleri sebepten mücerret olup, alacağın senette mündemiç olması sebebiyle senedi elinde bulunduran hamil tarafından talep edilmesi mümkündür.” . (www.kazanci.com)

[11] SAYHAN, İsmet, Kambiyo Senetlerinde Mücerretlik İlkesi ve Bedel İlişkisi, Ankara, 2006, s. 100

[12] PORAY, Reha/TEKİNALP, Ünal, Kıymetli Evrak Hukuku Esasları, İstanbul, 2013, s. 30.

[13] Yarg. 19 HD, 22.02.2011, 2010/5585, 2011/2263 .¨.Bono, kambiyo senedi olduğundan sebepten mücerret bir borç ikrarını içerir. Bononun davalının ticari defterinde kayıtlı olmaması onu hükümden düşürmeyeceği gibi mücerretlik niteliğini de etkilemez. Bu durumda ... ispat külfetinin davacıda olduğu ...”

[14] PULAŞLI, Hasan, 6102 Sayılı Türk Ticaret Kanunu ve 5941 Sayılı Çek Kanununa Göre Kıymetli Evrak Hukukunun Esasları. Ankara, 2011, s. 35

[15] POROY/TEKİNALP, s. 30.

[16] SAYHAN, s. 100

[17] ÜLGEN, s.92.

[18] ¨…Kambiyo senedinde alacaklının durumunu daha da kuvvetlendirmek ve borçlunun senedin krşılığı olmadığı iddiasını tamamen engellemek için senet üzerine sadece ve genel olarak temel ilişkinin varlığına işaret eden bedeli nakden alınmıştır ya da bedeli malen alınmıştır gibi kayıtlar konulması farklı bir şeydir ve bu bağlamda değerlendirilemez…¨ ÜLGEN (HELVACI/KENDİGELEN/KAYA), s. 482.

[19] ÜLGEN, s. 92.

[20] TTK m. 671/1/b ¨ Poliçe; b) Belirli bir bedelin ödenmesi hususunda kayıtsız ve şartsız havaleyi…¨, TTK m. 776/1/b¨ Bono veya emre yazılı senet; b) Kayıtsız ve şartsız belirli bir bedeli ödemek vaadini…¨ , TTK m. 780/1/b ¨ Çek; b) Kayıtsız ve şartsız belirli bir bedelin ödenmesi için havaleyi…¨

[21] ¨…Hükümsüz senet üzeründeki münferit kambiyo taahhütleri hükümsüzdürç Buna karşılık senedin geçerli olduğu hallerde münferit kambiyo taahhütlerinden birinin ya da bir kaçının hükümsüz olması senedin hükümsüzlüğünü gerektirmez…¨  ÜNAL (KARAHAN/ARI/SARAÇ/BOZGEYİK), s. 531.

[22] ÜLGEN, s.93.

[23] ÜLGEN, s. 93

[24] ÜLGEN, s.93

[25] ÜLGEN,s. 94.

[26] ÜLGEN, s. 95.

[27] ÜLGEN, s.96.